ตสฺส เตสํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา อริยมคฺคปฏิเวธสฺส ปทฏฺฐานตาย นิพฺเพธภาคินีติ วุตฺตาฯ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ ปฐมชฺฌานปญฺญาว กถิตาฯ ทุติยชฺฌานปญฺญาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[801] กิจฺเฉน กสิเรน สมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ โลกุตฺตรสมาธิํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปุพฺพภาเค อาคมนกาเล กิจฺเฉน กสิเรน ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺตสฺส กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อาคตสฺสฯ ทนฺธํ ตณฺฐานํ อภิชานนฺตสฺสาติ วิกฺขมฺภิเตสุ กิเลเสสุ วิปสฺสนาปริวาเส จิรํ วสิตฺวา ตํ โลกุตฺตรสมาธิสงฺขาตํ ฐานํ ทนฺธํ สณิกํ อภิชานนฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส , ปาปุณนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อยํ วุจฺจตีติ ยา เอสา เอวํ อุปฺปชฺชติ, อยํ กิเลสวิกฺขมฺภนปฏิปทาย ทุกฺขตฺตา, วิปสฺสนาปริวาสปญฺญาย จ ทนฺธตฺตา มคฺคกาเล เอกจิตฺตกฺขเณ อุปฺปนฺนาปิ ปญฺญา อาคมนวเสน ทุกฺขปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา นามาติ วุจฺจติฯ อุปริ ตีสุ ปเทสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[802] สมาธิสฺส น นิกามลาภิสฺสาติ โย สมาธิสฺส น นิกามลาภี โหติ, โส ตสฺส น นิกามลาภี นามฯ ยสฺส สมาธิ อุปรูปริ สมาปชฺชนตฺถาย อุสฺสกฺกิตุํ ปจฺจโย น โหติ, ตสฺส อปฺปคุณชฺฌานลาภิสฺสาติ อตฺโถฯ อารมฺมณํ โถกํ ผรนฺตสฺสาติ ปริตฺเต สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา อารมฺมเณ ปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺเถว อปฺปนํ ปตฺวา ตํ อวฑฺฒิตํ โถกเมว อารมฺมณํ ผรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ นนิกามลาภีปฏิปกฺขโต หิ ปคุณชฺฌานลาภี เอตฺถ นิกามลาภีติ วุตฺโตฯ อวฑฺฒิตารมฺมณปฏิปกฺขโต จ วฑฺฒิตารมฺมณํ วิปุลนฺติ วุตฺตํฯ เสสํ ตาทิสเมวฯ

ชรามรเณเปตํ ญาณนฺติ นิพฺพานเมว อารมฺมณํ กตฺวา จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธวเสน เอตํ วุตฺตํฯ

ชรามรณํ อารพฺภาติอาทีนิ ปน เอเกกํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปุพฺพภาเค สจฺจววตฺถาปนวเสน วุตฺตานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(5.) ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[804] ปญฺจวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส ปีติผรณตาทีสุ ปีติํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นามฯ สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา สุขผรณตา นามฯ ปเรสํ เจโตผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺญา เจโตผรณตา นามฯ อาโลกํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา นามฯ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ นามฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จ ปีติผรณตา สุขผรณตา ทฺเว ปาทา วิย, เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ทฺเว หตฺถา วิย, อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ สีสํ วิยฯ อิติ ภควา ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธิํ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ ปุริสํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิฯ อยํ ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธีติ อยํ หตฺถปาทสีสสทิเสหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺโต สมฺมาสมาธีติ ปาทกชฺฌานสมาธิํ กเถสิฯ

อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจวาติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อธิปฺเปโตฯ โส หิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโขฯ ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายติํ สุขวิปาโกฯ สนฺตํ สุขุมํ ผลจิตฺตํ ปณีตํ มธุรรูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส หิ สพฺพกายานุคตํ สุขสมฺผสฺสํ โผฏฺฐพฺพํ ปฏิจฺจ สุขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อิมินาปิ ปริยาเยน อายติํ สุขวิปาโกฯ กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโยฯ กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโสฯ พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโตฯ องฺคสนฺตตาย อารมฺมณสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโตฯ อตปฺปนียฏฺเฐน ปณีโตฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวสฺส วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธฯ เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโตฯ อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ

ตญฺจ สมาธิํ สมาปชฺชนฺโต ตโต วา วุฏฺฐหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺฐหติฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺฐหติฯ ตสฺมา ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติญฺจ สุขวิปาโก’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขมานสฺส ปจฺจตฺตํเยว อปรปฺปจฺจยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ – ตํ เอกมงฺคํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ เอวมิเมหิ ปญฺจหิ ปจฺจเวกฺขณญาเณหิ อยํ สมาธิ ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ นาม วุตฺโตติฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(6.) ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[805] ฉพฺพิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส อิทฺธิวิเธ ญาณนฺติ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเต (ที. นิ. 1.484; ปฏิ. ม. 1.102) อิทฺธิวิเธ ญาณํฯ อิมินา อวิตกฺกาวิจารา อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา พหุธาภาวาทิสาธิกา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ โสตธาตุวิสุทฺธิยา ญาณนฺติ ทูรสนฺติกาทิเภทสทฺทารมฺมณาย ทิพฺพโสตธาตุยา ญาณํฯ อิมินาปิ อวิตกฺกาวิจารา อุเปกฺขาสหคตา รูปาวจรา ปกติโสตวิสยาตีตสทฺทารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ ปรจิตฺเต ญาณนฺติ ปรสตฺตานํ จิตฺตปริจฺเฉเท ญาณํฯ อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปเรสํ สราคาทิจิตฺตารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา ญาณนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตํ ญาณํฯ อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธานุสฺสรณสติสมฺปยุตฺตา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณนฺติ สตฺตานํ จุติยญฺจ อุปปาเต จ ญาณํฯ อิมินาปิ ยถาวุตฺตปฺปการา จวนกอุปปชฺชนกานํ สตฺตานํ วณฺณธาตุอารมฺมณา เอกจิตฺตกฺขณิกา อปฺปนาปญฺญาว กถิตาฯ อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ สจฺจปริจฺเฉทชานนญาณํฯ อิทํ โลกุตฺตรเมวฯ เสสานิ โลกิยานีติฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(7.) สตฺตกนิทฺเทสาทิวณฺณนา